بلبرینگها، اجزای حیاتی و پرکاربردی هستند که در طیف گستردهای از ماشینآلات و تجهیزات صنعتی و خانگی مورد استفاده قرار میگیرند. از خودروها و موتور سیکلتها گرفته تا لوازم خانگی و تجهیزات پزشکی، بلبرینگها نقشی اساسی در تسهیل حرکت چرخشی و کاهش اصطکاک ایفا میکنند. این قطعات کوچک اما قدرتمند، با کاهش اصطکاک بین سطوح متحرک، به افزایش کارایی، کاهش مصرف انرژی و افزایش طول عمر دستگاهها کمک شایانی میکنند. در این راهنمای جامع، قصد داریم به بررسی انواع بلبرینگها، کاربردها، نکات مهم در انتخاب و نگهداری آنها بپردازیم تا شما را در انتخاب بهترین بلبرینگ برای نیازهایتان یاری کنیم.
بلبرینگها، به زبان ساده، قطعاتی هستند که از دو حلقه (رینگ) داخلی و خارجی تشکیل شدهاند که توسط مجموعهای از توپها یا رولها از هم جدا شدهاند. این توپها یا رولها، با غلتیدن بین حلقهها، اصطکاک را به حداقل میرسانند و امکان حرکت چرخشی روان و کارآمد را فراهم میکنند. به دلیل همین ویژگی، بلبرینگها در نقاطی که حرکت چرخشی وجود دارد، مانند محور چرخها، موتورها و گیربکسها، به کار گرفته میشوند.
با استفاده از بلبرینگها، نه تنها از آسیبدیدگی و استهلاک زودهنگام دستگاهها جلوگیری میشود، بلکه سرعت و دقت عملکرد آنها نیز به طور قابل توجهی افزایش مییابد. این امر منجر به افزایش بهرهوری، کاهش هزینههای تعمیر و نگهداری و در نهایت، افزایش سودآوری میشود. همچنین، با کاهش نیروی مورد نیاز برای حرکت دستگاهها، استفاده از بلبرینگها به کاهش مصرف انرژی و حفظ محیط زیست نیز کمک میکند. مکانیزم عملکرد بلبرینگ به این صورت است که توپها یا رولهای درون آن، تنها در نقاط بسیار کوچکی با سطوح حلقهها در تماس هستند. این امر باعث میشود که اصطکاک به حداقل برسد و حرکت به نرمی و روانی انجام شود. قفسه بلبرینگ، که وظیفه نگهداری و فاصلهگذاری بین توپها یا رولها را بر عهده دارد، معمولاً از جنس فولاد، پلاستیک یا برنج ساخته میشود.
انواع بلبرینگ و کاربردهای آنها
تنوع بلبرینگها بسیار زیاد است و هر نوع، ویژگیها و کاربردهای خاص خود را دارد. انتخاب نوع مناسب بلبرینگ، نقش مهمی در عملکرد صحیح و طول عمر دستگاه دارد. در ادامه، به معرفی برخی از رایجترین انواع بلبرینگ میپردازیم:
-
بلبرینگ شیار عمیق (Deep Groove Ball Bearings): این نوع بلبرینگ، رایجترین و پرکاربردترین نوع بلبرینگ است که برای تحمل بارهای شعاعی و محوری در هر دو جهت مناسب است. طراحی ساده، قیمت مناسب و قابلیت تحمل سرعتهای بالا، از جمله مزایای این نوع بلبرینگ است. بلبرینگهای شیار عمیق در طیف گستردهای از کاربردها، از جمله موتورهای الکتریکی، پمپها، گیربکسها و ماشینآلات صنعتی مورد استفاده قرار میگیرند.
-
بلبرینگ تماس زاویهای (Angular Contact Ball Bearings): این نوع بلبرینگ، برای تحمل بارهای محوری سنگین و بارهای شعاعی متوسط طراحی شده است. زاویه تماس بین توپها و حلقهها، به این بلبرینگ امکان تحمل بارهای محوری یکطرفه را میدهد. بلبرینگهای تماس زاویهای در ماشینآلات CNC، پمپهای پیستونی و گیربکسهای خودرو مورد استفاده قرار میگیرند.
-
بلبرینگ خود تنظیم (Self-Aligning Ball Bearings): این نوع بلبرینگ، برای جبران ناهمراستایی بین محور و محفظه بلبرینگ طراحی شده است. حلقه بیرونی این بلبرینگ، دارای یک سطح کروی است که به آن امکان میدهد تا در زوایای مختلف بچرخد و ناهمراستایی را جبران کند. بلبرینگهای خود تنظیم در ماشینآلات کشاورزی، تجهیزات معدنی و ماشینآلات نساجی مورد استفاده قرار میگیرند.
-
بلبرینگ کف گرد (Thrust Ball Bearings): این نوع بلبرینگ، برای تحمل بارهای محوری سنگین در سرعتهای پایین طراحی شده است. بلبرینگهای کف گرد، معمولاً از دو واشر و یک قفسه تشکیل شدهاند که توپها یا رولها را در بین آنها نگه میدارد. این بلبرینگها در جرثقیلها، ماشینآلات حفاری و تجهیزات سنگین مورد استفاده قرار میگیرند.
-
رولبرینگ استوانهای (Cylindrical Roller Bearings): این نوع رولبرینگ، برای تحمل بارهای شعاعی سنگین طراحی شده است. رولهای استوانهای، سطح تماس بیشتری با حلقهها دارند که به آنها امکان تحمل بارهای سنگینتر را میدهد. رولبرینگهای استوانهای در گیربکسهای صنعتی، ماشینآلات نورد و موتورهای الکتریکی بزرگ مورد استفاده قرار میگیرند.
-
رولبرینگ مخروطی (Tapered Roller Bearings): این نوع رولبرینگ، برای تحمل بارهای شعاعی و محوری ترکیبی طراحی شده است. رولهای مخروطی و حلقههای مخروطی، به این رولبرینگ امکان تحمل بارهای محوری در یک جهت و بارهای شعاعی را به طور همزمان میدهد. رولبرینگهای مخروطی در چرخهای خودرو، گیربکسها و ماشینآلات کشاورزی مورد استفاده قرار میگیرند.
-
رولبرینگ کروی (Spherical Roller Bearings): این نوع رولبرینگ، برای تحمل بارهای شعاعی سنگین و بارهای محوری متوسط طراحی شده است. رولهای کروی و حلقه بیرونی کروی، به این رولبرینگ امکان میدهد تا ناهمراستایی بین محور و محفظه بلبرینگ را جبران کند. رولبرینگهای کروی در ماشینآلات سنگین، تجهیزات معدنی و ماشینآلات کاغذسازی مورد استفاده قرار میگیرند.
-
بلبرینگ سوزنی (Needle Roller Bearings): این نوع رولبرینگ، از رولهای استوانهای باریک و بلند به نام سوزن استفاده میکند. بلبرینگهای سوزنی، برای کاربردهایی با فضای محدود و نیاز به تحمل بارهای شعاعی سنگین مناسب هستند. این بلبرینگها در گیربکسهای کوچک، سیستمهای فرمان خودرو و ماشینآلات نساجی مورد استفاده قرار میگیرند.
-
بلبرینگ بشکهای (Barrel Roller Bearings): نوعی رولبرینگ کروی هستند که رولرهای آنها به شکل بشکه طراحی شدهاند. این طراحی خاص باعث میشود که بلبرینگ بتواند بارهای شعاعی و محوری سنگین را تحمل کند و همچنین قابلیت خودتنظیمی داشته باشد. بلبرینگهای بشکهای معمولاً در ماشینآلات سنگین مانند ماشینآلات معدنی، آسیابهای صنعتی و تجهیزات دریایی استفاده میشوند.
عوامل موثر در انتخاب بلبرینگ مناسب
انتخاب بلبرینگ مناسب، به عوامل مختلفی بستگی دارد که در ادامه به برخی از مهمترین آنها اشاره میکنیم:
-
نوع بار: نوع بار وارد شده به بلبرینگ (شعاعی، محوری یا ترکیبی) یکی از مهمترین عوامل در انتخاب نوع بلبرینگ است. بلبرینگهای مختلف، برای تحمل انواع مختلف بارها طراحی شدهاند.
-
اندازه بار: مقدار بار وارد شده به بلبرینگ، بر اندازه و ظرفیت باربری بلبرینگ مورد نیاز تأثیر میگذارد. بلبرینگها با ظرفیتهای باربری مختلفی تولید میشوند.
-
سرعت چرخش: سرعت چرخش محور، بر نوع بلبرینگ و روانکاری مورد نیاز تأثیر میگذارد. بلبرینگهای مختلف، برای سرعتهای چرخش مختلفی طراحی شدهاند.
-
دما: دمای محیط کارکرد بلبرینگ، بر نوع بلبرینگ و روانکاری مورد نیاز تأثیر میگذارد. بلبرینگهای مختلف، برای دماهای مختلفی طراحی شدهاند.
-
فضای موجود: فضای موجود برای نصب بلبرینگ، بر اندازه و نوع بلبرینگ مورد نیاز تأثیر میگذارد. بلبرینگها در اندازهها و اشکال مختلفی تولید میشوند.
-
دقت: دقت مورد نیاز در حرکت چرخشی، بر نوع بلبرینگ و تلرانسهای آن تأثیر میگذارد. بلبرینگها با دقتهای مختلفی تولید میشوند.
-
شرایط محیطی: شرایط محیطی مانند رطوبت، گرد و غبار و مواد شیمیایی، بر نوع بلبرینگ و مواد سازنده آن تأثیر میگذارد. بلبرینگهای مختلف، برای شرایط محیطی مختلفی طراحی شدهاند.
علاوه بر عوامل ذکر شده، قیمت و در دسترس بودن بلبرینگ نیز از جمله عواملی هستند که باید در هنگام انتخاب بلبرینگ در نظر گرفته شوند.
نکات مهم در نگهداری بلبرینگ
نگهداری صحیح بلبرینگ، نقش مهمی در افزایش طول عمر و کارایی آن دارد. در ادامه، به برخی از مهمترین نکات در نگهداری بلبرینگ اشاره میکنیم:
-
روانکاری: روانکاری مناسب، یکی از مهمترین عوامل در نگهداری بلبرینگ است. روانکاری، اصطکاک بین سطوح متحرک را کاهش میدهد، از خوردگی جلوگیری میکند و گرما را از بلبرینگ دور میکند. نوع روانکار مورد استفاده، باید با توجه به نوع بلبرینگ، سرعت چرخش، دما و شرایط محیطی انتخاب شود.
-
نصب صحیح: نصب صحیح بلبرینگ، از اهمیت بالایی برخوردار است. نصب نادرست، میتواند باعث آسیبدیدگی بلبرینگ و کاهش طول عمر آن شود. برای نصب بلبرینگ، باید از ابزار مناسب استفاده شود و دستورالعملهای سازنده به دقت رعایت شود.
-
بازرسی دورهای: بازرسی دورهای بلبرینگ، به شناسایی زودهنگام مشکلات و جلوگیری از خرابیهای جدی کمک میکند. در هنگام بازرسی، باید به عواملی مانند صدا، لرزش، دما و نشتی روانکار توجه شود.
-
تمیزکاری: تمیزکاری منظم بلبرینگ، از ورود گرد و غبار و آلودگی به داخل آن جلوگیری میکند. گرد و غبار و آلودگی، میتوانند باعث افزایش اصطکاک و خوردگی بلبرینگ شوند.
-
جلوگیری از بارگذاری بیش از حد: بارگذاری بیش از حد بلبرینگ، میتواند باعث آسیبدیدگی و کاهش طول عمر آن شود. باید از وارد کردن بارهایی بیشتر از ظرفیت باربری بلبرینگ خودداری شود.
با رعایت نکات ذکر شده، میتوانید طول عمر بلبرینگها را افزایش داده و از هزینههای تعمیر و نگهداری جلوگیری کنید.
خرید بلبرینگ: نکاتی که باید در نظر بگیرید
هنگام خرید بلبرینگ، توجه به چند نکته ضروری است تا از انتخاب محصولی با کیفیت و مناسب اطمینان حاصل کنید:
-
برند معتبر: خرید از برندهای معتبر و شناخته شده، تضمینی برای کیفیت و اصالت محصول است. برندهای معتبر، معمولاً بلبرینگهای خود را با استفاده از مواد اولیه با کیفیت و فناوریهای پیشرفته تولید میکنند.
-
مشخصات فنی: قبل از خرید، مشخصات فنی بلبرینگ مورد نیاز خود را به دقت بررسی کنید. مشخصاتی مانند نوع بلبرینگ، اندازه، ظرفیت باربری، سرعت چرخش و دقت، باید با نیازهای شما مطابقت داشته باشند.
-
اصالت کالا: از خرید بلبرینگهای تقلبی و غیراصل خودداری کنید. بلبرینگهای تقلبی، معمولاً از مواد اولیه بیکیفیت ساخته شدهاند و طول عمر و کارایی بسیار کمتری دارند. برای اطمینان از اصالت کالا، از فروشگاههای معتبر خرید کنید و به بستهبندی و علامتهای تجاری دقت کنید.
-
گارانتی: خرید بلبرینگ با گارانتی، به شما اطمینان میدهد که در صورت بروز هرگونه مشکل، میتوانید از خدمات پس از فروش استفاده کنید.
-
قیمت: قیمت بلبرینگ، یکی از عوامل مهم در انتخاب آن است. با این حال، نباید کیفیت را فدای قیمت کرد. بلبرینگهای ارزان قیمت، معمولاً از کیفیت پایینتری برخوردار هستند و ممکن است در نهایت، هزینههای بیشتری را به شما تحمیل کنند.
شما میتوانید بلبرینگ را با توجه به داشتن سطح صیقلی آن و طراحی ویژه اش از فروشگاه های معتبر تهیه کنید تا جنس با کیفیتی داشته باشید. در قسمت هایی که ممکن است رطوبت وجود داشته باشد از نمونه های ضد زنگ بلبرینگ استفاده کنید تا به دستگاه صدمه وارد نشود. انواع بلبرینگ را می توانید در فروشگاه بلبرینگ شکرالهی تهیه کنید.
مقایسه بلبرینگهای موجود در بازار و نقش بلبرینگ شکرالهی
بازار بلبرینگ ایران، میزبان برندهای مختلفی است که هر کدام، محصولات خود را با کیفیتها و قیمتهای متنوعی عرضه میکنند. در این میان، انتخاب یک بلبرینگ با کیفیت و متناسب با نیاز، میتواند چالشبرانگیز باشد. برندهایی مانند SKF، FAG، NSK و KOYO از جمله برندهای معتبر و شناخته شده در سطح جهانی هستند که محصولات آنها، از کیفیت بالایی برخوردار است. اما در کنار این برندهای خارجی، برندهای ایرانی نیز در سالهای اخیر، پیشرفتهای چشمگیری داشتهاند و محصولات با کیفیتی را به بازار عرضه کردهاند. بلبرینگ شکرالهی، یکی از این برندهای ایرانی است که با تولید بلبرینگهای با کیفیت و قیمت مناسب، توانسته است جایگاه خوبی در بازار ایران به دست آورد.
در مقایسه با برندهای خارجی، بلبرینگ شکرالهی، از نظر قیمت، بسیار رقابتیتر است. این امر، به دلیل تولید داخلی و کاهش هزینههای حمل و نقل و گمرک است. با این حال، از نظر کیفیت، بلبرینگ شکرالهی، توانسته است استانداردهای لازم را کسب کند و محصولاتی با کیفیت قابل قبول را به بازار عرضه کند. بلبرینگ شکرالهی در تلاش است تا با بهرهگیری از فناوریهای روز دنیا و استفاده از مواد اولیه با کیفیت، محصولات خود را به سطح برندهای معتبر خارجی برساند.
به عنوان مثال، در یک مقایسه ساده بین بلبرینگ شیار عمیق SKF و بلبرینگ شیار عمیق بلبرینگ شکرالهی، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
| ویژگی |
بلبرینگ SKF |
بلبرینگ شکرالهی |
| کیفیت مواد اولیه |
بسیار بالا |
بالا |
| دقت ساخت |
بسیار بالا |
بالا |
| طول عمر |
بسیار بالا |
بالا |
| قیمت |
بسیار بالا |
متوسط |
| در دسترس بودن |
بالا |
بسیار بالا |
همانطور که در جدول مشاهده میشود، بلبرینگ SKF از نظر کیفیت و طول عمر، برتری نسبی دارد. اما بلبرینگ بلبرینگ شکرالهی، از نظر قیمت و در دسترس بودن، مزیت دارد. بنابراین، انتخاب بین این دو برند، به نیازها و بودجه شما بستگی دارد. اگر به دنبال یک بلبرینگ با کیفیت بسیار بالا و طول عمر طولانی هستید، SKF گزینه مناسبی است. اما اگر به دنبال یک بلبرینگ با کیفیت قابل قبول و قیمت مناسب هستید، بلبرینگ شکرالهی میتواند انتخاب خوبی باشد. همچنین بلبرینگ شکرالهی به دلیل تولید داخل، در دسترستر است و به راحتی میتوانید آن را در بازار پیدا کنید.
در نهایت، بلبرینگ شکرالهی با ارائه محصولات با کیفیت و قیمت مناسب، توانسته است به عنوان یک گزینه مناسب برای مصرف کنندگان ایرانی مطرح شود. این برند، در تلاش است تا با ارتقاء کیفیت محصولات خود و ارائه خدمات پس از فروش مناسب، رضایت مشتریان را جلب کند و جایگاه خود را در بازار بلبرینگ ایران تثبیت نماید.
روانکاری بلبرینگ: روغن یا گریس؟
یکی از سوالات رایجی که در مورد نگهداری بلبرینگها مطرح میشود، انتخاب بین روغن و گریس به عنوان روانکار است. هر دو روانکار، مزایا و معایب خاص خود را دارند و انتخاب مناسبترین روانکار، به عوامل مختلفی بستگی دارد. روغن، به دلیل سیالیت بالا، میتواند به راحتی به تمام قسمتهای بلبرینگ نفوذ کند و اصطکاک را به طور موثری کاهش دهد. همچنین، روغن میتواند گرما را به خوبی از بلبرینگ دور کند و از افزایش دما جلوگیری کند. اما روغن، به راحتی نشت میکند و نیاز به سیستمهای آببندی مناسب دارد. گریس، به دلیل چسبندگی بالا، به راحتی از بلبرینگ خارج نمیشود و نیاز به سیستمهای آببندی پیچیده ندارد. اما گریس، سیالیت کمتری دارد و نمیتواند به خوبی به تمام قسمتهای بلبرینگ نفوذ کند. همچنین، گریس، نمیتواند گرما را به خوبی از بلبرینگ دور کند.
به طور کلی، روغن برای بلبرینگهایی که در سرعتهای بالا و دماهای بالا کار میکنند، مناسبتر است. گریس، برای بلبرینگهایی که در سرعتهای پایین و دماهای پایین کار میکنند، مناسبتر است. همچنین، گریس برای بلبرینگهایی که در معرض آلودگی قرار دارند، مناسبتر است. زیرا گریس، میتواند از ورود آلودگی به داخل بلبرینگ جلوگیری کند.
در نهایت، برای انتخاب مناسبترین روانکار، باید به توصیههای سازنده بلبرینگ و شرایط کارکرد بلبرینگ توجه کرد. همچنین، باید از روانکارهای با کیفیت و مناسب با نوع بلبرینگ استفاده کرد.
برندهای برتر بلبرینگ در جهان
در دنیای بلبرینگ، برندهای متعددی وجود دارند که هر کدام با ارائه محصولات متنوع و با کیفیت، در تلاش برای جلب رضایت مشتریان هستند. در این میان، برخی از برندها به دلیل کیفیت بالا، نوآوری و خدمات پس از فروش مناسب، توانستهاند جایگاه ویژهای در بازار جهانی به دست آورند. در ادامه، به معرفی برخی از برندهای برتر بلبرینگ در جهان میپردازیم:
-
SKF: شرکت SKF، یکی از بزرگترین و معتبرترین تولیدکنندگان بلبرینگ در جهان است. این شرکت سوئدی، با بیش از یک قرن تجربه، طیف گستردهای از بلبرینگها را برای کاربردهای مختلف تولید میکند. بلبرینگهای SKF، به دلیل کیفیت بالا، طول عمر طولانی و قابلیت اطمینان، در صنایع مختلف مورد استفاده قرار میگیرند.
-
FAG: شرکت FAG، یکی دیگر از برندهای معتبر و شناخته شده در صنعت بلبرینگ است. این شرکت آلمانی، با تمرکز بر نوآوری و کیفیت، محصولات خود را برای کاربردهای خاص و حساس طراحی و تولید میکند. بلبرینگهای FAG، به دلیل دقت بالا، مقاومت در برابر سایش و قابلیت تحمل بارهای سنگین، در صنایع هوافضا، خودروسازی و ماشینآلات صنعتی مورد استفاده قرار میگیرند.
-
NSK: شرکت NSK، یک شرکت ژاپنی است که به عنوان یکی از پیشروترین تولیدکنندگان بلبرینگ در جهان شناخته میشود. این شرکت، با بهرهگیری از فناوریهای پیشرفته و سیستمهای کنترل کیفیت دقیق، بلبرینگهایی با کیفیت بالا و عملکرد عالی تولید میکند. بلبرینگهای NSK، در صنایع خودروسازی، الکترونیک و ماشینآلات صنعتی مورد استفاده قرار میگیرند.
-
KOYO: شرکت KOYO، یکی دیگر از برندهای معتبر ژاپنی در صنعت بلبرینگ است. این شرکت، با ارائه محصولات متنوع و با کیفیت، توانسته است جایگاه خوبی در بازار جهانی به دست آورد. بلبرینگهای KOYO، به دلیل قیمت مناسب، در دسترس بودن و عملکرد قابل اعتماد، در صنایع مختلف مورد استفاده قرار میگیرند.
-
Timken: شرکت Timken، یک شرکت آمریکایی است که به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان رولبرینگهای مخروطی در جهان شناخته میشود. این شرکت، با تمرکز بر نوآوری و کیفیت، رولبرینگهایی با کیفیت بالا و عملکرد عالی تولید میکند. رولبرینگهای Timken، در صنایع خودروسازی، ماشینآلات کشاورزی و تجهیزات سنگین مورد استفاده قرار میگیرند.
این برندها، تنها بخشی از تولیدکنندگان برتر بلبرینگ در جهان هستند. انتخاب برند مناسب، به نیازها و بودجه شما بستگی دارد. با این حال، خرید از برندهای معتبر، تضمینی برای کیفیت و اصالت محصول است.
در پایان، امیدواریم این راهنمای جامع، به شما در انتخاب و نگهداری بلبرینگ مناسب کمک کرده باشد. با انتخاب بلبرینگ مناسب و نگهداری صحیح آن، میتوانید طول عمر دستگاهها را افزایش داده و از هزینههای تعمیر و نگهداری جلوگیری کنید.
سوالات متداول بلبرینگ
چه زمانی باید بلبرینگ را تعویض کرد؟
علائم خرابی بلبرینگ شامل صداهای غیرعادی، لرزش، افزایش دما و نشتی روانکار است. در صورت مشاهده هر یک از این علائم، باید بلبرینگ را تعویض کرد.
چگونه میتوان از خرابی بلبرینگ جلوگیری کرد؟
روانکاری مناسب، نصب صحیح، بازرسی دورهای، تمیزکاری و جلوگیری از بارگذاری بیش از حد، از جمله راهکارهای جلوگیری از خرابی بلبرینگ هستند.
چه نوع روانکاری برای بلبرینگ مناسب است؟
نوع روانکار مورد استفاده، باید با توجه به نوع بلبرینگ، سرعت چرخش، دما و شرایط محیطی انتخاب شود. به طور کلی، روغن برای بلبرینگهایی که در سرعتهای بالا و دماهای بالا کار میکنند، مناسبتر است و گریس برای بلبرینگهایی که در سرعتهای پایین و دماهای پایین کار میکنند.
آیا میتوان از بلبرینگهای دست دوم استفاده کرد؟
استفاده از بلبرینگهای دست دوم، توصیه نمیشود. زیرا بلبرینگهای دست دوم، ممکن است دارای آسیبهای پنهانی باشند که باعث خرابی زودهنگام آنها شود.
تفاوت بلبرینگ اصلی با بلبرینگ تقلبی چیست؟
بلبرینگهای اصلی، از مواد اولیه با کیفیت و فناوریهای پیشرفته ساخته شدهاند و دارای طول عمر و کارایی بالاتری هستند. بلبرینگهای تقلبی، معمولاً از مواد اولیه بیکیفیت ساخته شدهاند و طول عمر و کارایی بسیار کمتری دارند. برای اطمینان از اصالت کالا، از فروشگاههای معتبر خرید کنید و به بستهبندی و علامتهای تجاری دقت کنید.